Het is een bekend verhaal: twee dagen voor kerstmis van 1888 sneed Van Gogh uit wanhoop en frustratie een stukje van zijn linker oorlel af. Hij was in zijn actie gevoed door de moeizame communicatie tussen beide kunstenaars. Gauguin vertrok en Van Gogh ging naar een inrichting om van de schrik te bekomen.
Van Gogh schilderde in januari 1889 twee schilderijen, getiteld Zelfportret met afgesneden oor (ook bekend als Zelfportret met verbonden oor) en Zelfportret met verbonden oor, schildersezel en Japanse prent (zie afbeelding hierboven). Op beide doeken is de teleurstelling van zijn gezicht te lezen. Zijn zelfverwonding wordt geïllustreerd door een opzichtig verband om zijn hoofd. Het eerstgenoemde doek bevindt zich in een privécollectie, het andere behoort tot de collectie van het prestigieuze Courtauld Institute in Londen.
Zeer bewust van het expressieve gehalte van zijn schilderijen schreef Van Gogh aan zijn geliefde broer Theo, dat juist deze portretten goed konden laten zien hoe het met hem ging. Van Gogh, wiens late oeuvre tot het postimpressionisme wordt gerekend, wordt mede daarom, evenals Munch, beschouwd als een voorloper van het Duitse expressionisme. Ook in die stroming draait het immers om het uitdrukken van gevoelens en persoonlijke ervaringen.
Â
Bij een eerste blik op het bonte geheel aan verschillende kleuren, oogt het schilderij als abstracte kunst, waarvan Van Gogh door sommige kunstcritici ook wel als voorloper wordt gezien. Bij nadere beschouwing is echter een samenstel van wortels tegen een bruine en gele achtergrond van zand met planten en bladeren te zien.
Dit schilderij is aan de onderzijde niet afgemaakt, waar het nog voor een deel geschetst is. De bovenzijde is daarentegen wel al afgewerkt. Dat Van Gogh een schilderij niet afmaakte, is uitzonderlijk omdat hij bekendstaat als een ambachtsman die een schilderij altijd voltooide als hij eraan begonnen was.
Lange tijd was het een raadsel wat het laatste schilderij van Van Gogh is geweest. Aanvankelijk werd gedacht aan Korenveld met kraaien. Uit brieven van Van Gogh bleek echter dat hij dit schilderij al aan het begin van de maand juli had geschilderd, terwijl hij op 29 juli overleed.
In 2012 bracht een onderzoek van Louis van Tilborgh (Van Gogh Museum) en Bert Maes (ecoloog) aan het licht dat Boomwortels Van Goghs laatste schilderij moet zijn geweest. Dat het om dit schilderij moest gaan en niet om een ander schilderij dat hij niet had afgemaakt, bleek uit een briefje van Andries Bonger, de zwager van Theo van Gogh. Hierin schreef Bonger: Den morgen vóór zijn dood had hij een sousbois [bosgezicht] geschilderd, vol zon en leven. Volgens Tilborgh en Maes is dit een beschrijving van het schilderij Boomwortels.
Hutten schilderde Van Gogh in 1883, toen hij in het Drentse dorp Nieuw-Amsterdam verbleef. Enthousiast schreef hij zijn broer Theo hoe 'onuitsprekelijk mooi' hij het daar vond. Dat was volgens hem trouwens aan studies als de Hutten 'nog volstrekt niet te zien'. Hij moest 'nog veel bij leeren'.