De invloed van Freud
Inleiding
Foto bovenaan: Sigmund Freud in 1921 – Foto van Max Halberstadt
Deze cursus biedt een drietal colleges van de bekende cultuurhistoricus Bart Jan de Graaf over de invloed van Freud op de literaire en beeldende kunst. Bart Jan de Graaf schrijft als inleiding:
De mens is een vat vol tegenstrijdigheden. Als er één denker is die zich met al die tegenstrijdigheden heeft beziggehouden, dan is het wel Sigmund Freud. Tegenwoordig wordt zijn psychoanalytische theorie (overwegend) afgewezen en als onwetenschappelijk en al te speculatief beschouwd. Maar wat als we Sigmund Freud nu eens niet benaderen als psychiater en psycholoog, maar als (cultuur)filosoof? In die hoedanigheid blijkt Freud ons nog steeds relevante inzichten te bieden in de wijze waarop we in de huidige wereld voortploeteren zonder dat we veel lijken op te schieten of ‘beschaafder’ worden. Zijn ‘Het onbehagen in de cultuur’ (1930) is actueler dan ooit.
Freuds theorieën mogen door de psychologische wetenschap terzijde zijn geschoven en gebagatelliseerd, des te meer hebben ze hun invloed doen gelden op andere terreinen van de cultuur. Tijd voor een herwaardering van deze ‘Meester van het Wantrouwen’, grote ontmaskeraar van de mens als zogenaamd rationeel wezen en pionier van de laatste wildernis: die van de menselijke geest.
Het is goed om iets meer te weten over Freud alvorens de voordrachten van Bart Jan de Graaf te volgen. We kijken achtereenvolgend naar:
(1) zijn eerste jaren en hoe dat hem wellicht op latere leeftijd als wetenschapper heeft beïnvloed;
(2) de ommezwaai van fysioloog naar psycholoog: waarom vond die ommezwaai plaats en welk kernvraagstuk liet hem niet meer los?
(3) zijn latere werk met zijn denkbeelden over cultuur: 30 jaar na zijn bekende publicatie over wat dromen ons kunnen vertellen, verschijnt Das Unbehagen in der Kultur. Een titel die zijn sombere blik met betrekking tot dit onderwerp duidelijk onderstreept.
Freud wordt op 6 mei 1865 in Moravië geboren. Zijn vader was wolhandelaar en toen Sigmund geboren werd, was hij al drie keer getrouwd. De wolhandel gaat failliet en we kunnen ons de impact hiervan op de familie voorstellen.
In 1857 verhuist de familie naar Leipzig waar de jonge Sigmund als leergierige leerling naar het Realgymnasium gaat. Daar scoort hij hoge cijfers wat er mede voor zorgt dat hij zo’n beetje het oogappeltje is van vader en moeder.
Over zijn opleiding kunnen we kort zijn. Hij gaat studeren en promoveert uiteindelijk op een onderwerp over het ruggenmerg van vissen. Tot zover niets bijzonders. In 1882 is Freud verbonden aan het Allgemeines Krankenhaus der Stadt Wien (zie foto).
Fysiologie, neurologie of… psychologie
In het ziekenhuis ontstaat zijn interesse voor afwijkend gedrag waar hij in eerste instantie fysiologische oorzaken voor denkt te vinden.
Gezien zijn vooropleiding en onderzoek is dat geheel begrijpelijk. Fysiologisch onderzoek heeft op dat moment al de typische kleur van een exacte wetenschap: waarnemen en experimenteren zijn bekende technieken.
We merken dat op omdat psychologie nog in de kinderschoenen staat en zich in zekere zin als een andere wetenschap ontwikkelt. Het is lastig om te experimenteren zoals men dat gewend is in de fysiologie.
De relatie met zijn moeder wordt door Freud als erg belangrijk gezien en komt in zijn latere beschouwingen terug.
(2) De ommezwaai
Dan komt de ommezwaai. Hij bezoekt 1885 de psychiatrische kliniek van het Hôpital de la Salpêtrière waar Jean-Martin Charcot werkt. Deze persoon toont het belang van hypnose. Charcot toont aan dat onder hypnose mensen hysterische aanvallen kunnen krijgen. Bij die hypnose komen ook seksuele feiten naar boven. We zien hier de basis van Freuds idee ontstaan: er zijn ‘bronnen’ waarvan we onszelf niet bewust zijn. Vaak wordt daarvoor de ijsberg als metafoor gebruikt. Slechts een gedeelte zien we en de rest is onzichtbaar onder water. Het begrip onderbewust is direct gerelateerd aan die metafoor. Het is goed te bedenken dat in die tijd gedrag van mensen vooral wordt gezien als iets ‘dat ergens in de hersenen zit’ en dat je wellicht kunt koppelen aan anatomische gegevens. De wetenschappelijke traditie wordt vooral bepaald door Philip Paul Broca die aantoont (1861) dat een speciaal spraakgebrek gekoppeld kan worden aan een bepaald gebied in de hersenen. Dat gebied wordt nu naar hem genoemd: het spraakcentrum van Broca. In de periode dat Freud zijn ommezwaai maakt, heeft Ramon y Cagal de neuronale netwerken in onze hersenen beschreven om daarmee afscheid te nemen van het beeld van hersenen als zijnde een soort gestold stopverf met witte en grijze tinten. Freud is door die ontwikkelingen geraakt en hij probeert er verder op door te gaan (zie afbeelding uit postuum verschenen werk). En dan breekt hij met die wetenschappelijke traditie om ons gedrag af te leiden via het pad dat de fysiologen hebben voorbereid. We kunnen ons niet genoeg voorstellen dat die breuk veel meer inhoudt dan zomaar een breuk. Als wetenschapper bevindt hij zich plotseling in een donkere kamer zonder bewegwijzering.
In 1899 verschijnt zijn boek Die Traumdeuting over de relatie tussen het onderbewuste en dromen. Het boek wordt algemeen als de doorbraak van Freud gezien als de persoon die bij de psychologie enorme grenzen verlegt.
(3) Zijn latere werk met zijn denkbeelden over cultuur
Dat Freuds invloed op onze cultuur enorm is, ontgaat de meesten. De meesten weten ook niet dat 30 jaar na zijn publicatie over de betekenis van dromen, hij een boek publiceert met als titel “Das Unbehagen in der Kultur”.
Hij schrijft daar onder andere:
Men kan zich niet aan de indruk onttrekken, dat de mens vaak met verkeerde maatstaven meet, Macht, Succes en Rijkdom voor zichzelf najaagt en die van anderen bewondert, maar de echte levenswaarden onderschat.
Een visie die nog even actueel is.
De cursus die we bieden is oorspronkelijk gebracht als een reeks voordrachten van Bart Jan de Graaf over de betekenis van Freud. Het was een reeks die Bart Jan de Graaf voor het eerst digitaal heeft vastgelegd en verspreid als gevolg van de coronacrisis. In een van de video’s noemt hij het ook.
Een goedkope verklaring voor zijn succes
Ongetwijfeld heeft Freud allereerst zijn grote bekendheid bij het grote publiek verworven omdat Freud het onderwerp seksualiteit een belangrijke plaats heeft gegeven in de psychologie. Het gaat om Eros, de levensdrift gekoppeld aan het behoud van de eigen soort, Libido als de fysische seksuele drift en Thanatos als doodsdrift gekoppeld aan het verlangen naar een toestand waarbij er geen spanning meer is.
Laten we een wat goedkope vergelijking maken rond het waarom van de bekendheid van Freud: sex sells… Ongetwijfeld is dat bij Freud nooit zo de bedoeling geweest, hij was immers op de eerste plaats wetenschapper. Maar het beklemtonen van het belang van het onderbewuste en het beschrijven van driften, maken dat Freud door het grote publiek is opgenomen als een soort seks-icoon.
Vandaag de dag kennen we strips en moppen die allemaal op dat eenvoudige concept inhaken, net zoals het plaatje hiernaast.
Bart Jan de Graaf
Bart Jan de Graaf is afgestudeerd als historicus aan de Universiteit Utrecht, met als specialisatie ‘cultuur- en ideeëngeschiedenis vanaf de Verlichting’. Na afronding van deze studie was hij onder meer elf jaar als kunsthistorische gids verbonden aan het Bonnefantenmuseum. Van 2006 tot 2012 werkte hij in Museum Het Domein in Sittard, waar hij onder andere een zevental tentoonstellingen organiseerde.
Sinds 2012 is hij als freelancer werkzaam en geeft hij cursussen met een cultuur- en ideeënhistorische inhoud en is hij betrokken bij diverse activiteiten die onder de brede noemer ‘cultuureducatie’ zijn samen te vatten (publicaties, presentaties, activiteiten in musea, lezingen, enzovoorts).
Als gevolg van de coronacrisis produceert hij ook digitale cultuurlezingen.
De duur van deze cursus is ca. 3 – 4 uur.
Er is geen bijzondere voorkennis vereist maar we merken wel op dat de cursussen van Bart Jan de Graaf op een hoger niveau staan dan de meeste cursussen die we aanbieden onder het motto voor elk wat wils.
