Johannes Vermeer
Er is nauwelijks een schilder die zo weinig productie heeft geleverd (minder dan 40 schilderijen) en die toch zo’n wereldwijde bekendheid heeft gekregen. Vermeer is in een aantal opzichten een mysterie. Natuurlijk weten we in welke periode hij heeft geleefd, en op basis van archiefstukken kunnen we delen van zijn leven goed reconstrueren. Zo weten we bijvoorbeeld dat hij lid en voorzitter werd van het Sint-Lucasgilde, het gilde van de schilders in Delft.
En dan is er dat ene schilderij dat zijn naam tot een wereldwijd merk heeft gemaakt: Het meisje met de parel. Net zoals de Mona Lisa onlosmakelijk verbonden is met Leonardo da Vinci, zo is dit werk hét symbool van Vermeer geworden. De vraag is… hoe kon dat gebeuren.
Maar laten we beginnen bij het begin: Delft. Wie aan Vermeer denkt, denkt ook aan Delft. De stad vormt niet alleen het decor van zijn leven, maar ook van zijn kunst.
Zicht op Delft (ca. 1660–1661, Mauritshuis, Den Haag) is een van de beroemdste stadsgezichten van de 17e eeuw en het enige stadsgezicht dat Vermeer schilderde. Het schilderij werd in de 20e eeuw door Marcel Proust geroemd als het mooiste ter wereld en geldt sindsdien als icoon van zowel Vermeer als de stad Delft zelf.
Opmerking bij het schilderij
Kijk speciaal naar het gebruik van licht op de gebouwen die wat verder naar achteren liggen. Juist daardoor ontstaat een bijzonder diepte-effect: de stad lijkt zich niet alleen in de breedte, maar ook in de diepte voor je uit te strekken. Vermeer gebruikt het zonlicht hier niet zomaar als verlichting, maar als een instrument om ruimte en perspectief voelbaar te maken.
Zicht op Delft
Op deze historische plattegrond van Delft in 1649 zien we in de rechter benedenhoek het water met de boten. Vanaf die plek schildert Vermeer het bovenstaande schilderij Zicht op Delft.
Trouwens als je Delft wilt bezoeken en dan vooral in het kader onze hoofdpersoon, dan kun je deze site gebruiken: link
Delft: de prinselijke stad
In de 17e eeuw is Delft een van de belangrijkste steden van Holland. De stad telt tienduizenden inwoners en staat bekend om haar grachten, poorten en imposante kerken. Delft is niet alleen een centrum van handel, nijverheid en kunst, maar ook de plek waar geschiedenis wordt geschreven.
Wanneer Willem van Oranje in de 16e eeuw zijn strijd tegen de Spaanse koning begint, maakt hij van Delft zijn veilige thuishaven. De stad krijgt daardoor de bijnaam “prinselijke stad”. Hier woont de Vader des Vaderland. Hier worden beslissingen genomen die de loop van de Tachtigjarige Oorlog bepalen.
En na zijn gewelddadige dood in 1584 wordt Willem van Oranje in de Nieuwe Kerk begraven — het begin van de prinselijke grafkelder, die tot op de dag van vandaag wordt gebruikt door het Nederlandse koningshuis.
Delft is dus niet zomaar het decor van Vermeers leven. Het is een stad met prestige, macht en symboliek, waar kunst, religie en politiek samenkomen.
Macht in de tijd van Vermeer
Daarnaast speelt ook het stadhouderschap een belangrijke rol.
De stadhouder is lid van het Huis van Oranje en heeft militaire en politieke invloed. In Vermeers tijd zijn dat achtereenvolgens Frederik Hendrik (tot 1647), Willem II (tot 1650), en daarna is er een periode zonder stadhouder (het Eerste Stadhouderloze Tijdperk). In 1672 komt Willem III aan de macht.
Dit schilderij toont Prins Frederik Hendrik (1584–1647), Prins van Oranje en graaf van Nassau, stadhouder, kapitein-generaal en admiraal-generaal van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
Het schilderij komt uit het atelier van Van Mierevelt en is geschilderd in 1632, het geboortejaar van Vermeer.
De schaduw van de Tachtigjarige Oorlog
De Tachtigjarige Oorlog tegen Spanje eindigt officieel in 1648 met de Vrede van Münster. Vermeer is dan zestien jaar oud.
In de generatie van Vermeer overheerst niet langer de strijd, maar de bloei: de handel via de VOC en WIC, de opkomst van de wetenschap (denk aan Anthonie van Leeuwenhoek in Delft), en de kunstproductie van de Gouden Eeuw.
De rijke handelaren kopen schilderijen die het gewone leven weergeven maar die met grote virtuositeit geschilderd zijn.
Toch blijft het besef aanwezig dat de welvaart broos is: in het Rampjaar 1672 vallen Frankrijk, Engeland en de bisschoppen van Münster en Keulen de Republiek tegelijk aan, en keert de dreiging van oorlog terug. Vermeer voelt dit direct, want juist vanaf dat moment stort de kunstmarkt in en belandt hij in financiële problemen. Het hier getoonde schilderij is van Jan van der Heyden en is in 1675 geschilderd. Dus drie jaar na het rampjaar.
Een impressie van Vermeer zelf: “Het straatje
Een eenvoudig hoekje van Delft: twee huisjes, vrouwen en spelende kinderen. Hier toont Vermeer niet de grote stad, maar het intieme, dagelijkse leven. De verstilling en precisie in bakstenen en kleine details maken dit werk uniek. Wat een contrast met het zojuist getoonde schilderij. Het past ook in het genre dat rijke kooplieden aan de wanden van hun huizen willen hangen. Zo maken ze indruk!
We hebben nu twee schilderijen van Vermeer getoond, namelijk “Zicht op Delft” en dit schilderij “Het Straatje”. Het zijn beide schilderijen die komisch genoeg nu juist niet typisch Vermeer zijn.
Het is ook moeilijk vol te houden dat juist deze schilderijen de ware kracht van Vermeer tonen. We zullen straks schilderijen van andere Hollandse schilders tonen zoals bijvoorbeeld van zijn stadsgenoot Pieter de Hoogh. Ook die zijn met dezelfde virtuositeit geschilderd.
Toch zullen die schilders nooit de populariteit van Vermeer halen.
Om "typisch Vermeer" te herkennen, kijken we naar
de volgende schilderijen van de schilder.
Kijk naar deze collectie: er valt meteen iets op.
Bedenk daarbij dat je hier vier schilderijen ziet uit een totaal van minder dan
veertig schilderijen waarvan bekend is dat Johannes Vermeer ze heeft gemaakt.
Kleine intieme scènes
Wat Vermeer bijzonder maakt, is dat hij juist kiest voor kleine, intieme scènes. We spreken dan vaak van genrestukken. Vermeer schept een bijzondere sfeer door de manier waarop hij mensen in hun dagelijkse bezigheden afbeeldt. En dat doet hij in een tijd waarin veel collega-schilders juist grote, drukke taferelen schilderen: historiestukken, veldslagen of religieuze voorstellingen. Vergelijk Vermeer maar eens met Rubens – een grotere tegenstelling is nauwelijks denkbaar.
Rubens schildert vooral grote religieuze voorstellingen, vaak bevolkt met naakte vrouwen die in onze ogen opvallend voluptueus zijn uitgevallen. En vergelijk dat nu eens met dit schilderij: een huiselijk tafereel waar een dienstbode een brief brengt. De hoofdpersoon kijkt bijna geschrokken terug. Het schilderij biedt ook een verhaal. wat staat er in die brief? Weet de hulp miscchien meer? Is het een goed bericht… kennelijk niet.
Rubens vertolkt de barok, een kunstuiting waar pracht en praal een bijzonder accent krijgen. Vermeer vertolkt het meer protestantse hart. Geen pracht en praal, maar juist een ingetogen scène uit het echte leven. Dit maakt Vermeer ook zo boeiend.
Vrouwen in de hoofdrol
In de meeste schilderijen speelt de vrouw de hoofdrol. Vaak wordt de term “joffer” gebruikt. Wanneer men bij Vermeer spreekt van “joffers”, bedoelt men de jonge dames of jonkvrouwen die zo vaak het onderwerp zijn van zijn schilderijen.
Het woord “joffer” komt van joncfrouwe → jonge vrouw van stand, meestal ongetrouwd. In de 17e eeuw was het een beleefde, ietwat deftige aanspreekvorm, vergelijkbaar met “mejuffrouw”.
In de context van Vermeer wijst het op de vrouwelijke figuren die hij met zoveel aandacht schilderde: vrouwen die lezen, schrijven, muziek maken, een brief ontvangen, enz.
De joffers van Vermeer zijn meestal elegant en verfijnd, soms in alledaagse bezigheden, maar altijd in een sfeer van rust en verstilling. Vaak staan ze bij een raam, een raam dat zich overigens altijd aan de linkerkant bevindt. Het licht door het raam geeft het schilderij een bijzondere sfeer. Het raam is enorm nauwgezet geschilderd. Het glas-in-lood is nauwkeurig weergegeven; kleine witte stippen op de kruispunten versterken de suggestie van licht. Licht speelt altijd een bijzondere rol bij Vermeer omdat het een indruk geeft van het effect van natuurlijk licht. Die werking met licht is bijvoorbeeld totaal anders dan die bij de techniek van Rembrandt, waar licht uit een bijzondere bron lijkt te komen.
Het venster links
Wanneer we het volgende schilderij “Het glas wijn” bekijken, herkennen we onmiddellijk de vertrouwde kenmerken van Vermeer. Net als in het vorige schilderij valt het licht van links en strekt de tegelvloer zich in perspectief naar achteren uit. Ook hier staat een vrouw centraal: de joffer vormt het middelpunt van het hele tafereel. Maar de scene is minder onschuldig dan de scene in het schilderij hierboven.
We zien een jongeman met een kruik, die kennelijk wijn inschenkt voor een joffer. Maar het schilderij toont een beeld dat eerder op verleiding inspeelt dan op ingetogen reinheid. Het is niet het gezicht van de joffer dat de meeste indruk maakt, maar dat van de gulle schenker…drink maar lief, je zult zien hoe fijn dat is. Omdat Vermeer een tijd in een herberg woonde, zal hij de effecten van wijn goed hebben gekend.
De afbeelding op het schilderij is nauwelijks zichtbaar. Het symbool in de ruit komt daarentegen erg helder naar voren. Het is het symbool “temperantia”: “weet dat alles met mate moet”. Een soort waarschuwingsteken dus.
Conclusies
Wat beide schilderijen uiteindelijk bindt, is Vermeers vermogen om een alledaags moment, juist door een bepaalde spanning, te verheffen tot iets tijdloos. Of het nu gaat om het krijgen van een brief of het heffen van een glas, Vermeer legt een moment vast dat door licht en compositie een bijna sacrale intensiteit krijgt.
Er is een duidelijk verschil in toon tussen beide schilderijen. In het eerste schilderij ontstaat spanning door de brief die zojuist is aangekomen, terwijl het tweede schilderij een heel andere spanning laat zien. Het glas wijn biedt hier spanning en suggestie. De vrouw met het glas lijkt terughoudend, de man naast haar is actief, bijna dwingend aanwezig. In plaats van stilte en geheimhouding gaat het hier duidelijk om verleiding en hofmakerij.
Het is juist de menselijke interactie die Vermeers schilderijen zo boeiend maakt en ons blijft raken.
Over deze cursus
Wat kun je verwachten van deze cursus?
Je hebt nu waarschijnlijk een goed idee van wat deze cursus inhoudt.
Of… moeten we eigenlijk wel het woord “cursus” gebruiken?
We noemen het zo, maar eigenlijk is het meer dan dat. Je krijgt niet alleen informatie, maar we nodigen je ook uit om zelf op onderzoek uit te gaan. Soms stellen we je daarom tussendoor een vraag, zodat je even stilstaat bij wat je hebt geleerd of zelf verder gaat zoeken. Dat noemen we “prikkelen tot verdieping”.
Voor wie is deze cursus?
Onze cursussen zijn voor iedereen geschikt.
We gaan er nooit van uit dat je al bepaalde kennis hebt. Je hoeft dus geen kunsthistoricus of expert te zijn. Je kunt gewoon beginnen, ook als je nog weinig weet van schilderkunst. Of je nu een liefhebber bent, een beginner, of al vaker iets over kunst hebt geleerd: je kunt altijd meedoen.
Je merkt al bij de eerste onderwerpen vanzelf of de inhoud je aanspreekt en of je het interessant en toegankelijk vindt.
Hoe lang duurt het?
Deze cursus over Vermeer kun je in ongeveer een uur doorlopen. Maar sommige lessen bevatten extra links naar artikelen en video’s. Daarmee kun je je verder verdiepen.
Als je dat doet, kan de cursus natuurlijk veel langer duren… Maar dan zijn het wel heel interessante uren!