De rijke klasse
Is dit een koning?
Nee, dit is geen koning, maar een rijke koopman die door Frans Hals werd geschilderd.
Het portret staat bekend als De Lachende Cavalier – in het Nederlands vaak De Lachende Ridder genoemd.
Het is zonder twijfel een van de topstukken van Frans Hals.
Opvallend genoeg weten we niet eens wie de geportretteerde man precies was. Maar één ding is zeker: hij had geld. Zijn kleding, met rijke borduursels en dure stoffen, straalt trots, welvaart en zelfvertrouwen uit.
De opkomst van onze schilderkunst hangt nauw samen met de bloei van een periode die we kennen als de Gouden Eeuw – een eeuw waarin het Holland buitengewoon voor de wind gaat.
Kijk maar eens naar de afbeelding hieronder: de schitterende Amsterdamse grachten, symbool van een welvarend land zonder koning, waar burgers zelf de toon zetten.
En om een nog beter idee van de rijkdom te krijgen duiken we in een van de huizen aan de grachten: Museum van Loon
Waar kwam die rijkdom vandaan?
De prachtige grachtenpanden van Amsterdam – zoals het huis van de familie Van Loon – zijn het directe resultaat van de ongekende handelssuccessen van de 17e eeuw.
Nederland was in die tijd een wereldmacht op zee. Schepen van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) en de West-Indische Compagnie (WIC) voeren uit naar verre landen om specerijen, zijde, koffie, suiker en andere kostbare goederen te verhandelen. De winst uit deze handel vloeide terug naar Holland. Kooplieden, reders en investeerders verdienden fortuinen en bouwden statige huizen langs de grachten – tastbare symbolen van welvaart en ondernemingszin.
Het was een unieke tijd: niet een koning of edelman bepaalde het aanzien van het land, maar de burger die met handel en durf zijn eigen rijkdom vergaarde.
Geef opdrachten aan schilders om je rijkdom te tonen
Hier zien we een beeld dat typerend is voor de tijd. Het portret toont een opperkoopman van de VOC, vermoedelijk Jacob Mathieusen, samen met zijn vrouw. Op de achtergrond zien we de retourvloot op de rede van Batavia – het centrum van de Nederlandse handel in Azië.
Dit schilderij laat zien hoe de rijken van die tijd zich lieten portretteren: trots, welgesteld en vaak met verwijzingen naar hun handelsimperium. De VOC was de eerste echte “naamloze vennootschap” ter wereld – een soort vroege BV waarin aandeelhouders konden investeren.
Holland vond nieuwe vormen van handel uit, en daarmee werd enorm veel geld verdiend. Schilderijen als dit waren niet alleen kunst, maar ook een manier om rijkdom, invloed en succes aan iedereen te laten zien.
Een land zonder koning
Nederland was in de zeventiende eeuw géén koninkrijk, maar een republiek.
Terwijl in Frankrijk de Zonnekoning Lodewijk XIV de macht stevig in handen had en in Duitsland tientallen vorstendommen elk hun eigen hoven en orkesten kenden, werd Nederland bestuurd door steden en regenten – rijke burgers die zélf aan de macht waren.
Laten we als tegenvoorbeeld Frankrijk nemen, waar Lodewijk XIV oppermachtig regeerde. Hij liet zijn macht niet alleen zien met zijn schitterende paleizen, zoals Versailles, maar ook met muziek en dans.
Lodewijk XIV begreep als geen ander dat muziek een krachtig middel was om te imponeren. In zijn hofballetten trad hij zelfs persoonlijk op – als zon, het symbool van zijn macht.
De volgende scène uit de film Le Roi Danse (De Koning Danst, 2000) laat dat prachtig zien: een koning die zelf optreedt als belichaming van de zon, het middelpunt van zijn rijk – de machtigste man op aarde.
Het is een schitterende scène die laat zien hoe de adel zich had aangeleerd om zich te onderscheiden van “het gewone volk”. Dat gebeurde door verfijnde gebaren, statige houdingen en sierlijke danspassen – manieren van bewegen die wij tegenwoordig misschien wat overdreven of zelfs “verwijfd” zouden noemen.
Voor de nuchtere Hollanders van die tijd moet dit toneel van pracht en praal dan ook behoorlijk tegen de borst hebben gestuit.
Onze gevoelens…t
1. De ambassade van Lodewijk XIV naar Den Haag (1660)
Toen een Franse gezant namens de Zonnekoning in Den Haag arriveerde, verwachtte hij een ontvangst met alle koninklijke eer: fanfares, uniformen, lakeien, buigingen.
In plaats daarvan werd hij ontvangen door keurige, maar eenvoudig geklede regenten in zwarte pakken met witte kragen. Geen juwelen, geen livrei, geen orkest — alleen beleefde woorden.
De Fransman zou later hebben opgemerkt dat hij zich “eerder in een streng klooster dan aan een Europees hof” waande.
Het contrast tussen Franse pracht en Hollandse soberheid kon niet groter zijn.
2. Constantijn Huygens over Franse “manieren”
Constantijn Huygens (1596–1687, zie portret), diplomaat, dichter en musicus, reisde regelmatig aan Europese hoven.
In zijn brieven schrijft hij met lichte spot over de “verwijfdheid” en “franjes” van de Franse etiquette: eindeloze buigingen, overdadige kleding en het pronken met titels.
Hij noteert dat een Hollander zich daar niet op zijn gemak zou voelen – “wij groeten liever met een handdruk dan met een buiging tot op de grond.”
De kleding van de regenten
In portretten van Hollandse regenten – denk aan het Regentenstuk van het Spinhuis of De regenten van het Oudemannenhuis van Frans Hals (zie afbeelding) – zie je mannen en vrouwen in sobere zwarte kleding met witte kragen.
Dat zwart was geen toeval: het stond voor zelfbeheersing, ernst en burgerlijke waardigheid.
Terwijl men in Versailles glansde in goud, zijde en veren, kozen de Hollanders bewust voor ingetogenheid. Men vond opsmuk ongepast voor een fatsoenlijk burger.
De volgende video komt uit een populaire serie voor nascholing in de geschiedenis. De video komt af en toe misschien was 'simpel' over maar illustreert uitstekend het totale verschil van de Noorderlijke Nederlanden met de rest van Europa. Dat is de reden dat we deze video hebben opgenomen. We zien hoe het bestuur in handen komt van regenten, dikwijls rijke kooplieden die zich lieten portretteren
De video vormt een uitstekende opstap naar de volgende les.
Daarin duiken we dieper in de Gouden Eeuw zelf: wat maakte deze periode zo bijzonder, en waarom bloeide juist toen de schilderkunst zó sterk op?
We onderzoeken ook wat diezelfde tijd betekende voor de muziek – en waarom die ontwikkeling in Nederland een heel andere richting uitging.
Opdracht
Prikkelen tot verdieping
Omdat deze les draaide om het verschil tussen koninkrijk en republiek, rijke burgers en hofcultuur, geven we nu een opdracht waarbij je dit onderwerp op een aantal manieren kunt onderzoeken. Kies welke vorm je het leukste vindt en start je onderzoek.
1. Zoek het verschil
Zoek twee schilderijen op:
– één hofportret van Lodewijk XIV of een andere vorst (bijv. door Hyacinthe Rigaud)
– één Hollands burgerportret uit dezelfde tijd (bijv. van Frans Hals of Rembrandt).
Bekijk ze goed en noteer drie verschillen in houding, kleding en omgeving.
Wat vertellen die verschillen volgens jou over de manier waarop macht of status werd getoond?
2. Op speurtocht
Zoek (online of in een museum bij jou in de buurt) een schilderij uit de 17e eeuw waarop je iets herkent van de Hollandse burgerlijke cultuur: een interieur, een familieportret, een stilleven of een stadsgezicht.
Noteer:
Wie is de schilder?
Wat vertelt het schilderij over de mensen op het doek?
Waar kun je zien dat het géén koninklijke scène is, maar iets typisch Hollands?