De wereld van Rubens
van Pallet tot Paleis
Peter Paul Rubens (1577–1640) geldt wellicht als het grootste icoon van de Vlaamse kunst. Zijn geniale vakmanschap, zijn betekenis met betrekking tot de barok en internationale faam, maakten hem tot een sleutelfiguur in de kunstgeschiedenis, niet alleen van Vlaanderen, maar van heel Europa.
Een korte levensschets
Laten we starten met een korte schets van zijn leven.
Peter Paul Rubens (1577–1640) wordt geboren in het Duitse Siegen, maar zijn wieg had evengoed in Antwerpen kunnen staan. Zijn vader, Jan Rubens, is daar een gerespecteerd advocaat en bekleedt van 1562 tot 1568 het ambt van schepen — wat we nu raadslid zouden noemen.
Maar het zijn roerige tijden. De Tachtigjarige Oorlog is uitgebroken, en in 1567 trekt de beruchte hertog van Alva met zijn troepen de Nederlanden binnen. Voor veel protestanten, onder wie Jan Rubens, is dat het sein om te vluchten. Hij vertrekt naar Keulen, waar hij in 1571 in een schandaal belandt dat zelfs voor die tijd groot nieuws is, als het niet in de doofpot wordt gestopt. Hij verwekt een buitenechtelijk kind bij Anna van Saksen, de tweede echtgenote van Willem van Oranje. Voor de prins is dit een diepe persoonlijke en politieke vernedering.
Jan wordt ter dood veroordeeld, maar de straf wordt omgezet in levenslange gevangenisstraf. In 1578 mag hij terugkeren naar Keulen. Voorwaarde: het schandaal moet zoveel mogelijk binnenskamers blijven. Wanneer hij in 1587 overlijdt, verhuist zijn gezin kort daarna naar Antwerpen. Tegen die tijd is de familie weer katholiek — waarschijnlijk een strategische keuze om de maatschappelijke positie veilig te stellen.
Of Peter Paul ooit van de affaire van zijn vader heeft geweten, blijft een raadsel. Wat we wél weten, is dat de relatie tussen vader en zoon nooit hecht zal zijn. Zijn moeder, Maria Pypelinckx, stamt uit een vooraanstaande familie. Rubens groeit op in wat we nu een “duur nest” zouden noemen: een omgeving van cultuur, verfijning en goede connecties. Het tekent hem voor de rest van zijn leven. In zijn kunst én in zijn omgangsvormen draagt hij altijd iets van die aristocratische flair. Hij zal bekendstaan als een man die moeiteloos deuren opent, over uitzonderlijke diplomatieke en commerciële gaven beschikt, en tegelijkertijd een toegewijde huisvader is.
We kennen geen kunstenaar die zo'n unieke positie zal verwerven op het gebied van kunst en politiek.
De eerste jaren
Er zijn maar weinig werken bewaard gebleven uit Rubens’ eerste jaren als schilder. Maar het portret hiernaast is een uitzondering. Hij maakt het rond zijn twintigste verjaardag, en je ziet meteen: dit is geen beginneling. De jonge Rubens heeft al de vaste hand en het scherpe oog van een begenadigd portretschilder. Wie het in het echt wil bewonderen, moet naar The Met Fifth Avenue in New York.
Op zijn drieëntwintigste heeft hij in Antwerpen al naam gemaakt. Hij heeft zijn opleiding genoten in de ateliers van drie vooraanstaande meesters, onder wie Otto van Veen, en wordt in 1598 officieel toegelaten tot het Sint-Lucasgilde — het paspoort tot een zelfstandige carrière.
Twee jaar later, in 1600, neemt Rubens een besluit dat zijn leven zal veranderen: hij vertrekt naar Italië. Niet om te ontdekken of hij talent heeft — dat weet iedereen al — maar om zijn stijl te verfijnen en zich te omringen met de groten van de kunst. In Mantua, Rome en Genua bestudeert hij het werk van Titiaan, Michelangelo en Caravaggio.
Italië wordt zijn eerste grote voedingsbodem. Hier leert hij niet alleen schilderen op het hoogste niveau, maar ook de verfijnde omgangsvormen van de Europese hoven. Daar bevinden zich de rijkste opdrachtgevers, en Rubens weet als geen ander hoe hij hun gunst kan winnen. Zijn acht jaar in Italië zullen hem vormen — als kunstenaar én als man van de wereld.
Vooral veel Nederlanders vragen zich af: had Rubens eigenlijk iets te maken met de grote Hollandse meesters zoals Rembrandt en Vermeer?
Het korte antwoord: nauwelijks. De werelden van deze kunstenaars lagen ver uit elkaar. De Hollandse meesters stonden bekend om hun intieme weergave van het alledaagse — een vrouw die melk schenkt, kinderen die spelen, een stille straat in zonlicht. Rubens daarentegen was de koning van het barok: groots, dramatisch, vol beweging en kleur.
Toch kijkt Rubens met waardering naar sommige Nederlandse tijdgenoten. Van één schilder weten we zeker dat Rubens hem bewondert: Adriaen van Ostade. Misschien ziet hij in diens levendige taferelen van boeren en dorpsleven iets terug van de geest van de Brueghels, die hij ook hoog in aanzien had. Hier zien we het beroemde schilderij “Het Dorpsfeest” dat Rubens enkele jaar voor zijn dood in 1640 schildert . In die laatste periode schildert hij vooral wat hem persoonlijk het meeste raakt.
Tijdlijn
Om het in tijd te plaatsen: Rubens: 1577–1640
Hollandse schilders (voornamelijk protestants)
Rembrandt: 1606–1669 — een generatie later.
Vermeer: 1632–1675 — nog later, geen directe ontmoeting.
Frans Hals: 1580–1666 — wel overlap in levensjaren.
Adriaen van Ostade: 1610–1685 — jonger dan Rubens.
Beroemdste leerlingen van Rubens
Anthony van Dyck (1599-1641)
Jacob Jordaens (1593-1678)
Familie Breughel
Pieter Brueghel de Oude: ca. 1525–1569 — generatie vóór Rubens.
Zijn zoons:
Pieter Brueghel de Jonge: 1564–1638 — grote overlap.
Jan Brueghel de Oude: 1568–1625 — een goede vriend van Rubens.
De Italiaanse jaren (1600–1608)
Na zijn opleiding bij lokale meesters vertrekt Rubens in 1600, zoals zoveel jonge kunstenaars van zijn tijd, naar Italië. Acht jaar lang dompelt hij zich onder in de kunst van Titiaan, Michelangelo en Caravaggio. Deze grote Italiaanse meesters vormen zijn eerste belangrijke voedingsbodem. In Italië groeit niet alleen zijn technische meesterschap, maar ook de barokke stijl die later zijn naam zal dragen.
Na zijn opleiding bij lokale meesters vertrekt Rubens in 1600, zoals zoveel jonge kunstenaars van zijn tijd, naar Italië. Acht jaar lang dompelt hij zich onder in de kunst van Titiaan, Michelangelo en Caravaggio. Deze grote Italiaanse meesters vormen zijn eerste belangrijke voedingsbodem. In Italië groeit niet alleen zijn technische meesterschap, maar ook de barokke stijl die later zijn naam zal dragen.
Eén werk raakt hem bijzonder: De graflegging van Jezus Christus (1603) van Caravaggio. Het is een fabelachtig schilderij, dramatisch en intens in licht en schaduw. Rubens bewondert het mateloos, en in sommige van zijn eigen werken zijn directe echo’s van Caravaggio’s composities en lichtvoering te ontdekken.
Kijk nu naar Rubens’ eigen barokke vertaling van de kruisafneming. Hij neemt Caravaggio’s ideeën over, maar versterkt ze met zijn eigen signatuur. De diagonale lijn en de emotionele kracht blijven, maar Rubens voegt een grotere kleurendynamiek toe. Waar Caravaggio’s scène intiem en somber is, maakt Rubens het groots, theatraal en nog dramatischer. Zo zet hij een beslissende stap verder in de barokke esthetiek.
Rubens’ eigen barokke vertaling van de "Kruisafneming" misschien wel zijn beroemdste werk
Terugkeer naar Antwerpen en bloei van zijn carrière
Na acht intensieve jaren in Italië keert Rubens in 1608 terug naar Antwerpen.
De aanleiding is droevig: zijn moeder ligt op haar sterfbed. Kort na zijn thuiskomst overlijdt zij.
Zijn reputatie reist hem inmiddels vooruit. Nog datzelfde jaar benoemen de aartshertogen Albrecht en Isabella hem tot hofschilder in Brussel. Rubens krijgt echter de uitzonderlijke toestemming om in Antwerpen te blijven wonen — een teken van vertrouwen én waardering.
In vergelijking met hofschilders als Velázquez of Holbein is Rubens een bijzonder geval. Hij komt uit een voorname familie en beschikt niet alleen over groot talent, maar ook over status en diplomatieke gaven. Die combinatie maakt hem uniek. Waar Velázquez en Holbein hun positie moesten bevechten, lijkt Rubens erkenning bijna vanzelf te krijgen.
De afbeelding is een houtsnede: Antwerpen rond 1515. Antwerpen is dan al een stad met allure.
Het Rubenshuis
In 1609 trouwt hij met Isabella Brant. Het paar verschijnt vaak samen in zijn schilderijen, soms in tedere, soms in feestelijke scènes. In datzelfde jaar richt Rubens een groot atelier in. Daar werken leerlingen en medewerkers onder zijn leiding aan altaarstukken, mythologische taferelen en portretten voor opdrachtgevers in heel Europa. Het “Rubenshuis” wordt een productiecentrum van topniveau — en is vandaag de dag een van de pronkstukken van Antwerpen.
Het portret dat we hier zien is de beroemde “huwelijksfoto” van Rubens en Isabella dat Rubens schildert in 1609.
Laten we nu eerst genieten van een video over dit bijzondere huis.
Rubens als diplomaat (1620–1630)
Vanaf 1620 combineert Rubens zijn werk als schilder met diplomatieke missies namens de Spaanse kroon. Hij reist naar Madrid, Parijs en Londen om vrede te bevorderen tussen Spanje, Engeland en Frankrijk tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Zijn positie als diplomaat opent deuren bij vorstenhuizen en hooggeplaatste edellieden. Het geeft hem toegang tot kringen waar slechts weinigen uit de kunstwereld komen.
Maar die diplomatieke roeping heeft een keerzijde: het betekent dat hij minder tijd heeft voor zijn eigen schilderijen. Toch grijpt Rubens elke kans aan om zijn kunst en zijn politieke opdracht te verbinden. In Londen werkt hij aan een van zijn meest prestigieuze projecten: het plafond van de Banqueting House in Whitehall (zie afbeelding).
Dit meesterwerk is doordrenkt van politieke allegorie. De voorstelling verheerlijkt het koningschap van James I en de Stuart-dynastie, en past perfect in het ceremoniële hart van het paleis. Hier zien we een indruk van de schitterende zaal, met daaronder een detail van het centrale stuk. Het is onmiskenbaar Rubens: de barok spat letterlijk van het doek.
Dit detail van het plafond in de Banqueting House in Whitehall is op en top Rubens, en wel om meerdere redenen:
Dynamische compositie – De scène bruist van beweging. Lichamen draaien, lijnen lopen schuin, en het perspectief trekt je blik onvermijdelijk naar het centrum.
Overvloed aan figuren – Zoals zo vaak bij Rubens is de compositie rijk gevuld. Engelen, allegorische figuren en personificaties bevolken het beeldvlak tot aan de randen.
Weelderige anatomie – De lichamen zijn vol en gespierd, met een warme huidtoon en een bijna tastbare weergave van vlees en spieren.
Theatrale lichtwerking – Sterke contrasten en warme, verzadigde kleuren verlichten de scène als een toneel, waardoor elk detail tot leven komt.
Barokke grandeur – Alles ademt macht, glorie en overvloed. Het is de beeldtaal van een vorst die zijn status wil etaleren, en Rubens beheerst die taal als geen ander.
Detail van het plafond in de Banqueting House in Whitehall
Overgang naar de late periode
In 1630, na jaren van intens reizen en werken voor de Europese elite, hertrouwt Rubens met Hélène Fourment (zie afbeelding, detail). Het huwelijk vindt plaats op 6 december 1630. Hélène is dan pas 16 jaar, Rubens 53 — over een leeftijdsverschil gesproken. Zijn eerste vrouw, Isabella Brant, was vier jaar eerder, in 1626, overleden.
Rubens kent de familie Fourment al via zijn familie- en zakenrelaties. Haar vader is een succesvolle zijdehandelaar, en in deze kringen beweegt Rubens zich al lang thuis. Op dat moment heeft hij alles wat zijn positie kan bevestigen: internationale faam, aanzienlijke rijkdom en een reputatie als diplomaat én kunstenaar.
Er gaat een anekdote dat Rubens bij hun eerste ontmoeting niet alleen onder de indruk is van Hélènes schoonheid, maar ook zegt dat zij “een gezicht heeft waar geen schilder ooit recht aan kan doen”. Of het letterlijk zo is uitgesproken weten we niet, maar het past bij het feit dat Hélène later tientallen keren door hem wordt geportretteerd, vaak in rijke, warme kleuren en met een tedere blik.
Kort na het huwelijk koopt Rubens het landgoed Het Steen, vlak bij Elewijt. Daar begint hij aan een nieuwe fase in zijn leven, waarin het persoonlijke vooropstaat. Zijn schilderijen uit deze periode ademen meer rust en intimiteit: familietaferelen, landschappen en portretten van zijn jonge vrouw en later hun kinderen. Het is alsof hij na jaren van hofintriges en diplomatieke reizen eindelijk de tijd neemt om thuis te komen
Over de opzet van deze cursus
Nogmaal, welkom bij deze cursus over Peter Paul Rubens — een van de grootste kunstenaars uit de Europese geschiedenis, maar ook veel meer dan dat. Rubens is niet alleen een meester van het barok, hij is diplomaat, ondernemer, strateeg, familieman en blijvende inspiratiebron.
We hebben zijn leven en werk opgedeeld in vijf thema’s, zodat we hem van alle kanten kunnen bekijken:
1. De jonge Rubens en zijn vorming – Hoe een jongen uit Antwerpen via Siegen en Italië uitgroeit tot een van de meest verfijnde schilders van zijn tijd.
2. Rubens als diplomaat en hofschilder – De man die onderhandelt aan koninklijke tafels en kunst inzet als instrument van macht en invloed.
3. Het Rubensatelier – Een goed geoliede kunstfabriek die altaarstukken, mythologische taferelen en portretten levert aan opdrachtgevers in heel Europa.
4. De terugkeer naar rust – Zijn jaren op het landgoed Het Steen, waar familie, natuur en persoonlijke thema’s de hoofdrol krijgen.
5. De erfenis van Rubens – Wat zijn werk en leven ons vandaag nog te zeggen hebben, en hoe zijn invloed zichtbaar blijft in de kunstwereld.
Deze opzet geeft ons de ruimte om dieper in te gaan op elk facet van zijn leven, zonder de grote lijn te verliezen. We zien hoe zijn reizen, zijn politieke missies en zijn ondernemerschap elkaar beïnvloeden, en hoe dat alles samenkomt in zijn schilderijen. Door Rubens zo te benaderen, leren we hem ook kennen als een mens van vlees en bloed, die in zijn eigen tijd wortelt maar wiens werk en ideeën nog altijd verrassend actueel zijn. Dit is geen droge opsomming van feiten, maar een reis door het leven van een man die kunst, politiek en persoonlijk leven tot één groot, kleurrijk geheel wist te smeden.
Tot slot van deze inleiding bieden we nog een korte video met een overzicht van het leven van Peter Paul Rubens aan. Wie een uitgebreide video wil bekijken, verwijzen we naar; link
Opdrachten
In deze cursus vind je op verschillende plaatsen opdrachten. Dat is precies waarom we hier spreken van een cursus en niet alleen van een lezing of verhaal. Tegelijk weten we dat er grofweg twee soorten deelnemers zijn: sommigen vinden het heerlijk om zich verder te verdiepen, anderen hebben daar juist geen behoefte aan. Daarom zijn alle opdrachten optioneel. Je kiest zelf of je er actief mee aan de slag gaat of liever alleen de inhoud volgt.
Nog meer over deze cursus
Voor wie is deze cursus?
Deze cursus is voor iedereen die nieuwsgierig is naar kunst. Je hoeft geen voorkennis te hebben, geen kunsthistoricus te zijn of al talloze schilderijen te hebben gezien. Of je nu een beginnende liefhebber bent of al vaker iets over kunst hebt gelezen — je kunt gewoon instappen en meedoen.
Vanaf de eerste les merk je vanzelf of het onderwerp je aanspreekt en of je zin krijgt om verder te kijken.
Hoe lang duurt het?
Je kunt deze cursus in ongeveer een uur doorlopen. Sommige lessen bevatten extra links naar artikelen of schilderijen. Daarmee kun je je verder verdiepen, als je dat wilt.
En kies je voor die verdieping, dan ben je misschien wat langer bezig…
Maar dan zijn het wel uur(tjes) vol verwondering, kleur en schoonheid.
