Inleiding

jetses

Een bijzondere sfeer

Wie kent ze niet, die schitterende schoolplaten van Jetses?
Kijk maar eens naar deze typische Jetses-plaat. Echte Hollandse huisjes en vrolijke kinderen. In deze plaat zien we tevens een aantal figuren die ook terugkomen op het bekende leesplankje. Sterker nog, alle plaatjes van het bekende leesplankje komen op deze plaat voor. 

De platen van Jetses werden gebruikt om er op school over te vertellen. We spreken dan van ‘aanschouwelijk onderwijs’. Onderwijs waarbij je naar iets kunt wijzen om iets te verduidelijken.

De prenten van Jetses zijn vooral bekend omdat ze een bepaalde sfeer uitstralen. En dat is ongetwijfeld ook de reden dat veel mensen het boeiend vinden om die prachtige platen nog eens te zien.

Op bezoek bij het oude onderwijsmuseum

Vroeger waren ze in bijna alle scholen te vinden: de wandplaten en illustraties van Cornelis Jetses. Wie was deze tekenaar en wat maakte zijn werk zo bijzonder?

In het Nationaal Onderwijsmuseum in Dordrecht gaan we op zoek naar zijn erfenis.

Vraag

Uit de video kun je direct een aantal punten opmaken:

1. In de video wordt aangegeven dat de afbeeldingen in feite een geïdealiseerde wereld tonen. Dat komt onder andere tot uiting door het juist niet tonen van een bloederig tafereel bij de plaat over de walvisvangst.
Wat zou een geïdealiseerde wereld kunnen betekenen bij het tonen van afbeeldingen voor kinderen?

2. Op scholen werd lange tijd gebruik gemaakt van dit soort wandplaten. In moderne scholen treffen we dergelijke platen niet meer aan (of we zien nog die oude platen als decoratie). Wat zou de belangrijkste reden hiervoor kunnen zijn?

Formuleer eerst je eigen antwoord alvorens op ‘ons antwoord’ te klikken om ons antwoord te zien.

Kinderen worden in een blije wereld als blije kinderen afgebeeld.

Het past natuurlijk ook niet om in een school dierenleed aan de wanden te tonen.

Straks zullen we zien hoeveel contrasten er kunnen zijn tussen die vrolijke en echte wereld.

Nu kunnen we alles zien via internet, televisie, computer, enz.

Vroeger hadden we die mogelijkheden niet.

Een collage van platen. Klik op de afbeelding om de afbeeldingen beter te zien.

Opgaven

Wat is het meest opvallende aan deze reeks platen?

Formuleer eerst je eigen antwoord alvorens op ‘ons antwoord’ te klikken.

We zien alleen maar platen over dat ‘aangename boerenbestaan’.

Later kwam er kritiek op de bestaande collectie en werd deze uitgebreid met meer onderwerpen.

jetses

Bij de platen werden ook teksten geleverd

De platen waren echte vertelplaten, waarbij een tekst werd geleverd om over het onderwerp te vertellen.

De plaat links is bijvoorbeeld de eerste plaat uit de reeks “Het volle leven, zomerhalfjaar”.

De bijgeleverde tekst begon met:
Hein en Mientje wonen op de boerderij. Ze zijn om 4 uur uit school gekomen. Nadat ze een tijdje hebben gespeeld zijn ze samen met Aaltje de wei ingegaan. Aaltje is de koe aan het melken. Het is een uur of zes. Een mooie lenteavond in April… (einde citaat)

jetses

Over de stijl van Jetses

Als je de stijl van Jetses bekijkt, dan vallen een aantal zaken op. Er zijn bijvoorbeeld veel frisse kleuren en de figuurtjes komen extra sterk naar voren, omdat de contouren met een dun zwart lijntje zijn weergegeven. Het is de stijl die we nu vooral in het stripalbum terugvinden.

Zo zou de oma in het linkergedeelte bijna 1:1 uit een album van Suske en Wiske overgenomen kunnen zijn.

De bekende Keeshond lijkt weggelopen uit de strips van Kapitein Rob (alhoewel die strip dus bijna 50 jaar later werd geproduceerd).

Om aan te geven hoe sterk deze stijl verschilt van de stijl die bij andere realistische schoolplaten gebruikt werd, zie je hieronder een van de weinige historische platen van Jetses.

Aan het hof bij Karel de Grote

jetses

Opvallende stijlverschillen in vergelijking met de eerste plaat

De afbeelding kent heel veel details. Het is bekend dat Jetses voor deze details, en om verder inspiratie op te doen, zelfs naar Duitsland is afgereisd.

Bekijken we de Keeshond in de eerste afbeelding van deze pagina, dan valt op dat de contouren hier zijn versterkt aan de hand van een dunne zwarte lijn. Dat geeft ook de impressie van een striptekening. Bij de plaat ‘Aan het hof van Karel de Grote’ ontbreken deze zwarte lijntjes vrijwel volledig, zodat de gelijkenis met een realistisch schilderij veel groter wordt. Het is bekend dat Jetses veel boeken had over klassieke kunst.

jetses

Aan het hof van Karel de Grote

In het begeleidend boekje stond o.a. de volgende tekst:

‘Groots en machtig treedt ze uit de wereldgeschiedenis op de voorgrond, de figuur van Karel den Groten, koning der Franken, keizer later van het herstelde Westerse Romeinse Rijk; Charlemagne, wiens gebied zich uitstrekte van de Atlantische Oceaan en de Noordzee tot de Elbe en de Donau, van Sleeswijk-Holstein en de Oostzee tot de Ebro en de Tiber.’ 

De plaat stelt een zaal voor in één van de paleizen van Karel den Groten. Één der paleizen, zeggen we, want Karel had vele paltsen (ons woord is paleis). 

Uit de handleiding uit 1942: ‘Groots en machtig treedt ze uit de wereldgeschiedenis op de voorgrond, de figuur van Karel den Groten, koning der Franken, keizer later van het herstelde Westerse Romeinse Rijk; Charlemagne, wiens gebied zich uitstrekte van de Atlantische Oceaan en de Noordzee tot de Elbe en de Donau, van Sleeswijk-Holstein en de Oostzee tot de Ebro en de Tiber.

De plaat stelt een zaal voor in één van de paleizen van Karel den Groten. Eén der paleizen, zeggen we, want Karel had vele paltsen (ons woord is paleis). Toch kunnen we Aken als de plaats aanwijzen, waar hij lange tijd zijn hoofdverblijf had. De figuren op de plaat laten zich in drie hoofdgroepen verdelen. Van de middelste groep trekt allereerst Karel zelf onze aandacht. We zien den vorst te midden van zijn gezin en een gedeelte van zijn hofhouding. Koning Karel is hier geschetst in de kracht van zijn leven. De vorst is gezeten aan een tafel, die gereed wordt gemaakt voor de maaltijd. Vol aandacht beschouwt hij de plattegrond voor een kerk die bij een klooster gebouwd zal worden en waarvan een links van hem staande persoon bijzonderheden aanwijst. Dit is Einhard, Karels secretaris, levensbeschrijver en een van zijn raadslieden.

De figuur met de bisschopstaf, rechts van Karel, is Alcuin. Hij is Karels Minister van Onderwijs. Van de tweede groep, nl. die links op de plaat, dus rechts van den beschouwer, trekt allereerst de grijze priester onze aandacht. Hij is de aartsbisschop Theodulf van Orleans, die om zijn kennis en begaafdheid mede in hoge gunst bij Karel stond. Op de plaat zien we Theodulf afgebeeld, terwijl hij zich voorbereidt op een lezing, die hij straks voor Karel en diens omgeving zal houden. Rechts van hem staat een eenvoudige monnik, die een tweede boek gereed houdt. Van de vrouwenfiguren, die vóór den priester staan, vragen we allereerst aandacht voor de dame, die getooid is met de diadeem en daar van afhangende sluier. Zij is Karels toenmalige gemalin. De kunstenaar heeft drie van Karels dochters afgebeeld, zoals zij een deel van haar taak bij de voorbereiding van de maaltijd verrichten. De één draagt vruchten aan, een tweede bloemen, een derde zal vermoedelijk voor de wijn zorgen.

Wat de derde hoofdgroep betreft, hiervan noemen we allereerst den jongen prins, die aan de tafel is gezeten. Deze prins kan zowel Karel of Pippijn als Lodewijk zijn. De prins is in gesprek met één van de jagermeesters van zijn vader die twee prachtige jachthonden aan de lijn houdt. Zowel voor Karel als voor zijn zonen was de jacht een geliefkoosde ontspanning. De drie mannen, die achter den prins en den jagermeester staan, zijn legeroversten van den koning.’

Opgave

Er zijn meer schoolplaten gemaakt met als onderwerp Karel de Grote. Probeer met behulp van Google (images/afbeeldingen) na te gaan of we weten hoe Karel de Grote er echt heeft uitgezien.

jetses

De bronnen

Jetses kreeg door zijn opdrachtgevers aangegeven wat hij moest afbeelden. Bij de prent van Karel de Grote zijn er ongetwijfeld veel instructies gegeven.
We richten onze belangstelling nu op een van de bekendste platen van Jetses: Ter Walvisvaart.

Er zijn opmerkelijke overeenkomsten met het schilderij ‘Voorval met de ijsbeer’ een schilderij dat gebaseerd is op een avontuur van de Zaankanter Cornelis Gerritszoon.

Het opgetekende verhaal van de Zaankanter Cornelis Gerristszoon.

…Feitelijk had de Zaankanter Cornelis Gerritszoon, commandeur van het schip De Hoop op d’Swarte Walvis, de liefdeloze omarming van de ijsbeer geheel aan zichzelf te wijten. Tijdens een stille periode in het poolijs – de walvissen lieten zich niet zien – probeerden de manschappen zich te vermaken met een beer die ronddobberde op een ijsschots. Het beest vond die belangstelling voor zijn vacht maar niets, nam de benen en plonsde in het water. Maar toen begon de pret pas goed. De zeelui zetten de achtervolging in met twee sloepen en de onversaagde Jonge Kees stak met een lans de opgejaagde beer onbarmhartig door zijn vel. Zwaar gewond kroop het dier op een grote schots en bleef daar roerloos liggen… (einde citaat)

Het is inderdaad interessant om dit schilderij te vergelijken met de plaat van Jetses. Ook hier zien we de ijsbeer prominent op de voorgrond, waardoor de feitelijke jacht op de walvissen naar de achtergrond wordt gedrukt.

We sluiten dit gedeelte af met een liedje van Passe Partout:

Schoolplaten –  en de doodgewoonste dingen.

Het gaat om een lied dat verluchtigd is met schoolplaten, ook met schoolplaten die niet door Jetses zijn gemaakt. 

Dat neemt niet weg dat je de bekende platen van Jetses zo herkent.

Opgave

Wat vormt in deze reeks een duidelijk herkenningspunt, op grond waarvan je de meeste platen van Jetses kunt herkennen?

Formuleer eerst je eigen antwoord alvorens op ‘ons antwoord’ te klikken.

Heel veel platen hebben te maken met een idealistische voorstelling van het boerenbedrijf. Ze zijn ook erg sfeerrijk.

Jetses woonde in de stad Groningen en het gezin heeft het nooit breed gehad. Kennelijk heeft het platteland op hem een sterke aantrekkingskracht gehad.

De bijzondere sfeer die Jetses in deze platen weet te creëren zien we ook terug in zijn tekeningen van Ot en Sien, en dat is ongetwijfeld de reden van het succes van zijn illustraties.